نسخه قابل چاپ

شرایط زمین‌شناسی مناسب، لازمه وجود حیات در هر منطقه‌ای از کره زمین است. آنچه به صورت اولیه اهمیت دارد اکسیژن، آب و محیطی است که جانداران بتوانند در آن زندگی کنند. این موارد از ابتدای زندگی بشر برای انسان مشخص بوده و به همین دلیل، جوامع انسانی در مناطقی که این شرایط وجود داشت، گسترش یافته است.

اما با گذشت زمان و احتیاج به منابع طبیعی، بشر بیشتر در معرض عوامل محیطی خاص قرار گرفت.به همین علت هم در مراجع تاریخی بسیاری از تمدن‌‌ها، به رابطه محیط و سلامت انسان توجه شده است. در بسیاری از این مراجع، مشکلات سلامت ذکر شده با محیط‌های شغلی ارتباط داده شده است، ولی در برخی موارد ارتباط با محیط طبیعی نیز به عنوان یک منشا برای مشکلات سلامت آورده شده است؛ به عنوان مثال در یک کتاب پزشکی چینی که به 3 قرن پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد به رابطه محیط زیست و سلامت اشاره و وجود بیماری‌های تنفسی مرتبط با خرد کردن سنگ‌ها، سمیت سرب در مشاغل و همچنین خاصیت سمی‌نقره، مس، آنتیموان و جیوه اثبات شده است.

در حال حاضر هم با گسترش علوم جدید و انجام تحقیقات گسترده در ارتباط با تاثیرات محیطی بر سلامت انسان، وجود رابطه بین شرایط زمین‌شناسی و سلامت به طرز شگفت‌آوری به اثبات رسیده است. در نتیجه با توجه به اثبات علمی‌ ارتباط بسیاری از بیماری‌ها با زمین‌شناسی، شاخه جدیدی از علم به نام زمین‌شناسی پزشکی بنیان نهاده شده است. این علم جدید در واقع به بررسی ارتباط میان عوامل زمین‌شناسی با سلامت انسان‌ها و جانوران و تأثیر عوامل زیست محیطی بر پراکندگی جغرافیایی بیماری‌های مرتبط می‌پردازد؛ بنابراین زمین‌شناسی پزشکی موضوعی گسترده و پیچیده است که برای شناسایی، کاهش یا حل مشکلات موجود نیاز به ارتباط با رشته‌های مختلف علمی‌دارد.

هم اکنون در سراسر دنیا، فعالیت‌های زیادی در این ارتباط در حال انجام است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به طرح اطلس ژئوشیمی‌ اروپا که با مشارکت 26 کشور اروپایی در حال انجام است، اشاره کرد. در همین خصوص با توجه به تنوع شرایط و فاکتورهای زمین‌شناسی در ایران، از مدت‌ها پیش ضرورت تشکیل پایگاه داد‌ه‌های زمین‌شناسی پزشکی ایران ضروری به نظر می‌رسید. به همین منظور، تاکنون فعالیت‌های بسیار زیادی طی 3 سال گذشته در پایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین ایران انجام گرفته است.

فعالیت پایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین را می‌توان در قالب جمع‌آوری اطلاعات مربوط به بیماری‌های مرتبط با زمین‌شناسی، تهیه ساختار بانک اطلاعاتی و فرم‌های گردآوری اطلاعات، جمع‌آوری اطلاعات موارد اثبات شده و شناسایی مناطق پرخطر در ایران اشاره کرد. در مجموع می‌توان نتایج تهیه بانک اطلاعات زمین‌شناسی پزشکی را در کمک به آمایش سرزمین، ایجاد ظرفیت ملی برای شناسایی مناطق پرخطر، بهبود وضعیت سلامت ساکنان مناطق پرخطر و کاهش هزینه‌های درمانی، تهیه گزارش‌های هدفمند زمین‌شناسی پزشکی، ارتقای شفافیت گزارش‌دهی بیماری‌ها و تهیه نقشه‌های پراکندگی بیماری‌ها دانست، درضمن پایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین کشور در تلاش است با تهیه بانک داد‌ه‌های زمین‌شناسی پزشکی و همچنین مشارکت فعال نهادهای ذی‌ربط در این خصوص، گام جدیدی در بهبود سلامت هموطنان بردارد. رابطه زمین و سلامت جدی است‌عناصر سمی ‌موجود در خاک و سنگ، حاصل فعالیت ژئو شیمیایی طبیعی یا فعالیت‌های انسانی هستند و معمولا از طریق آشامیدن و نوشیدن وارد بدن می‌شوند و بر سلامت انسان اثر می‌گذارند. از آنجا که آب آشامیدنی معمولا به طور طبیعی تامین می‌شود و عمدتا متاثر از شرایط محلی است، ورود بیش از اندازه برخی ترکیبات غیر آلی به بدن از طریق آب آشامیدنی باعث بروز مشکلاتی در برخی کشورها شده است.

از بیماری‌های جهانی مربوط به زمین‌شناسی پزشکی می‌توان به گواتر (کمبود ید) و بیماری مربوط به فزونی یا کمبود عناصر خاص مانند فلورین و سلنین اشاره کرد. بیماری‌های قلبی و عروقی مرتبط با سختی آب (متاثر از محیط جغرافیایی) نیز یکی از موضوعات زمین‌شناسی پزشکی است؛ همچنین درباره ارتباط زمین‌شناسی پزشکی و بلایای طبیعی بایدگفت تکان های شدید زمین موجب انتشار بعضی هاگ‌ها و عناصر در هوا و شیوع بیماری می‌شود.به عنوان مثال در زلزله 1994 امریکا اشاره کرد که بر اثر تکان‌های زمین نوعی هاگ به نام کوکسای در فضا پخش شده است و متعاقب آن بیماری عفونی کوکسای در میان مردم شایع شد.

در همین ارتباط به گفته مریم ناوی، مسوول بانک زمین‌شناسی پزشکی، با توجه به تنوع شرایط و فاکتورهای زمین‌شناسی در ایران، محدود بودن مطالعات زمین‌شناسی پزشکی و دسترسی نداشتن به اطلاعات موجود، تشکیل پایگاه داد‌ه‌های زمین‌شناسی پزشکی ایران ضروری به نظر می‌رسید. جمع‌آوری اطلاعات مربوط به بیماری‌های مرتبط با زمین‌شناسی، تهیه ساختار بانک اطلاعات و فرم‌های گردآوری اطلاعات، جمع‌آوری اطلاعات موارد اثبات شده و شناسایی مناطق پرخطر در ایران از جمله اقدامات این شاخه از علم هستند.

در این میان هرچند نقشه‌ای در مورد شیوع بیماری‌های ناشی از تاثیر عناصر در کشور نداریم، ولی در بانک داد‌ه‌های زمین‌شناسی پزشکی ایران، نقشه‌های پراکندگی مرگ و میرهای ناشی از بیماریها طی سال‌های 80 تا 82 تهیه شده است که از طریق سایت پایگاه داد‌ه‌های علوم زمین قابل دسترسی است. تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های عناصر با نگرش ویژه بر زمین‌شناسی پزشکی از دیگر اطلاعات این بانک است. نگرشی جدید بر منشا بیماری هااولین بانک اطلاعات زمین‌شناسی پزشکی به وسیله محققان پایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین کشور ایجاد شد که در این بانک نقشه‌های عناصر با نگرش ویژه بر زمین‌شناسی پزشکی تهیه می‌شود تا گامی‌ در جهت بهبود و ارتقای کیفیت سلامت جامعه برداشته شود.

ناوی، ارائه اطلاعات پایه و شناسایی فرآیندهای زمین‌شناسی موثر بر سلامت، ایجاد ظرفیت‌های پزشکی برای متخصصان علوم زمین و پزشکی، ارتقای آگاهی‌های عمومی، ارائه نقشه‌های پراکندگی بیماری‌ها و عناصر را از جمله اهداف این بانک ذکر کرد.

به طور کلی زمین‌شناسی پزشکی، علمی‌است که به بررسی ارتباط میان عوامل زمین‌شناسی و سلامت انسان‌ها و جانوران و تاثیر عوامل زیست محیطی بر پراکندگی جغرافیایی بیماری‌های مرتبط می‌پردازد. با توجه به اثبات علمی‌ارتباط بسیاری از بیماری‌ها با زمین‌شناسی، شاخه جدیدی از علم به نام زمین‌شناسی پزشکی بنیان نهاده شد.

این علم جدید، موضوعات میان رشته‌ای پزشکی و زمین‌شناسی را مورد بررسی قرار می‌دهد. ناوی، تشکیل گروه کاری بین‌المللی زمین‌شناسی پزشکی توسط انجمن بین‌المللی زمین‌شناسی در سال 1996 را اولین اقدام رسمی‌در این زمینه ذکر کرد و افزود: در ادامه این فعالیت‌ها در سال 2000 یونسکو اقدام به تعریف طرحی در ارتباط با زمین‌شناسی پزشکی کرد که پس از انجام فعالیت‌های مقدماتی، انجمن بین‌المللی زمین‌شناسی پزشکی در سال 2004 با حضور 150 متخصص از 71 کشور دنیا تاسیس شد و در سال 2006 به طور رسمی‌آغاز به کار کرد.

اولین عنصری که درپایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین کشور مورد مطالعه قرار گرفت، آرسنیک بود.در این مطالعه ابتدا تمام بیماری‌هایی که عنصر آرسنیک در بروز آنها موثر بوده، شناسایی و نقشه پراکندگی این بیماری‌ها در ایران تهیه شد. ضمن آنکه نقشه‌های مربوط به تمامی‌ منابع آرسنیک از جمله ژئوشیمی‌آرسنیک، ذخایر معدنی، کانی‌های همراه و غیره نیز تهیه شده است.

ناوی تاکید کرد: این نقشه می‌تواند برای بررسی عنصر آرسنیک به عنوان یکی از عوامل موثر بر بیماری در مناطقی با شیوع بالا مورد استفاده متخصصان قرار گیرد. وی از تهیه نقشه تمامی‌عناصر و بیماری‌های مرتبط با آن در این بانک خبر داد و گفت: تهیه این نقشه از برنامه‌های آینده بانک زمین‌شناسی پزشکی است که امیدواریم گامی‌در جهت بهبود و ارتقای کیفیت سلامت جامعه باشد.

به گفته او، با توجه به حجم فراوان توانمندی‌‌های معدنی در سطح ایران و به تبع آن توسعه فعالیت‌های صنعتی و معدنی، پیچیدگی زمین‌شناسی و از طرف دیگر گسترش شهرسازی و وجود بیماری‌هایی با علل نامعلوم، بررسی‌های زمین‌شناسی پزشکی در ایران ضروری به نظر می‌رسید و به این منظور پایگاه ملی داد‌ه‌های علوم زمین کشور پس از انجام بررسی‌ها در سطح ملی و بین‌المللی تدوین بانک اطلاعات زمین‌شناسی پزشکی را در دستور کار خود قرار داده است. مطمئنا تدوین بانک اطلاعات زمین‌شناسی پزشکی فصل آغازین ایجاد ظرفیت مطالعات این رشته در ایران است