گنجی ؛ پدر جغرافیایی ایران

گنجی ؛  پدر جغرافیایی ایران

در هر عصر و هر جامعه و در هر رشتۀ علمی افراد معدودی وجود دارند که با کارها وتلاش آنها روند حرکت به سوی تکامل را تسریع می کند. زنده یاد دکتر حسین شکوئی و دکتر محمد حسن گنجی از افرادی هستند که تلاشهای آنان اثر بسیار مثبت و سازنده ای بر علم جغرافیا و جامعۀ جغرافیدانان ایران داشته است.

زندگینامۀ دکتر محمد حسن گنجی

دکتر محمد حسن گنجی در سال 1291شمسی در بیرجند متولد شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطۀ خود را در مدارس شوکتیه همان شهر به اتمام رساند. دکتر گنجی در تمام دورۀ متوسطه همواره از شاگردان برتر کلاس خود بود. در آن مدرسه چنین معمول بود که در پایان سال تحصیلی به منظور تشویق دانش آموزان به نفر اول در پایان سال یک مدال طلا و به نفر دوم یک مدال نقره به رسم جایزه می دادند. و دکتر گنجی در شش سال دوره متوسطه ، چهار مدال طلا و دومدال نقره کسب کرده بود. دکتر گنجی خود دراین رابطه چنین می گوید.

در دوران متوسطه معامی داشتم که مرتب به ما توصیه می کرد همیشه دفتر یاد داشتی همراه داشته باشم ، تا چنانچه به مورد جالب و مطلب چشمگیری بر خوردیم آن را یادداشت کنیم. او معتقد بود که همیشه نمی توان به حافظه اعتماد کرد.اینکار باعث شد نظم خاصی در کارهایم به وجود آید. وقتی ششم متوسطه را تمام کردم، برای اولین بار گواهی رسمی به فارغالتحصیلان می دادند و این افتخار نصیب من شد، یعنی جزو اولین کسانی بودم که دیپلم رسمی از وزارت معارف (آموزش و پرورش) دریافت کردم. پس از آن در سال 1309 برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به تهران آمدم. برای تحصیل در این رشته نیاز به دانستن زبان فرانسه بود که من بلد نبودم . من ار ابتدا انگلیسی خوانده بودم . بنابر این به دارالمعلمین عالی (دانشگاه) رفتم. درس تاریخ و جغرافیا را انتخاب کردم. و پس از دریافت لیسانس در این رشته در شهریور 1312 جزء آخرین دستۀ محصلان اعزامی ، به اروپا رفت.

در آن زمان چنین معمول بود که دانشجویان اعزامی یک سال به منظور آشنایی با زبان و آداب زندگی به خانواده های مذهبی با فرهنگی شناخته شده سپرده می شدند ؛ ولی دکتر گنجی که به تشخیص ممتحنین سرپرستی دانشجویان انگلستان به قدر کفایت با زبان انگلیسی آشنایی داشت ، از همان روز اول و بدون گذراندن یک سال در خانواده، به دانشگاه ویکتوریای منچستر که یکی از پنج دانشگاه معتبر آن روز انگلستان بود، معرفی گردید و در آن دانشگاه به تحصیل جغرافیا مشغول شد.

در دانشگاه منچستر او پنج سال تمتم به تحصیل در شاخه های مختلف علم جغرافیا و علوم وابسته بدان پرداخت و با گذراندن دوره های نظری و عملی این دانش موفق شد در سال 1317 درجۀ لیسانس اختصاصی در جغرافیا را که معادل فوق لیسانس دیگر کشورهای اروپائی بود به دست آورد.

در آن زمان در انگلستان ادامۀ تحصیل به منظور اخذ درجۀ دکتری به جز در رشته های پزشکی متداول نبود، لذا بلافاصله پس از پایان تحصیلات خود به ایران مراجعت کرد.و به سمت دبیری در دانشگدۀ ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت و سال بعد به خدمت نظام اعزام شد . استاد خود چنین می گوید:

در رستۀ توپخانه افسر شدم و در تبریزبه خدمت پرداختم. خدمت نظام برای من خیلی آموزنده بود ؛ چون از طرفی عملیات نقشه برداری که از لوازم صنف توپخانۀ آن زمان بود، به تدریس سالهای بعد من کمک می کرد و از طرف دیگر در خدما صحرایی با چشم اندازهای طبیعی و وضع فرسایشی رودها و دشتها آشنا شدم. در روزهای پایانی خدمت نظام من قضایای شهریور سال 1320 پیش آمد و ارتش شوروی به آذربایجان حمله کرد. ما به مقابله پرداختیم.آنها توپ و تانک داشتند، در حالی که ما آمادگی کافی نداشتیم. به ما دستور عقب نشینی دادند.در نزدیکی مراغه روسها که تبریز را گرفته بودند، به ما حمله کردند.صفوف ما از هم پاشید.من همراه با چند سرباز و درجه دار به باغی رسیدیم و در آنجا پناه گرفتیم. قلبم به شدت می تپید و نفسم به شماره افتاده بود. مسلسلها با شلیک های پی در پی همرزمان مرا درو می کرد . احساس  می کردم دنیا به آخر رسیده است.چشمم به دیوار بالای باغ افتاد. خوشه های انگور از دیوار آویخته بود.اگرچه شهریور ماه بود، ولی من خیس عرق شده بودم.من مرگ را دیدم و طعم تلخ فراق همرزمانم را جلوی چشمم به زمین می افتادند، چشیدم. تأثیر بد آن هرگز از ذهنم نرفت.در روزهای بین ششم و شانزدهم شهریور ناچار بودم با لباس مبدل از مراغه تا زنجان پیاده سفر کنم. محبتهایی که در حین سفر از دهاتیان آذر بایجان دیدم جالبترین خاطرات زندگی مرا به وجود می آورد

پس از دو سال تحصیل در دانشگاه کلارک که مهمترین مرکز آموزش جغرافیای عالی آمریکا به شمار می رود، به اخذ درجۀ دکتری در جغرافیا نائل گردید ، به ایران مراجعت کرد و پس از طی پنج سال دورۀ دانشیاری به رتبۀ 10 استادی غیر تمام وقت دانشگاه تهران ارتقاع یافته و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد.

در مهر ماه 1347 دکتر گنجی خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفته و در زمان ریاست دانشگاهی پروفسور رضا مقام معاونت اداری و مالی دانشگاه به او تفویض گردید و سپس مشاور دانشگاه شد و از آبان 1348 در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه تهرات انجام وظیفه کرد و در همین دوره بود که انجمن جغرافی دانان ایرانی را به وجود آورد. او از خرداد 1353 عهده دار ریاست دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت 37 سالۀ دانشگاهی خود در این سمت باقی بود. وی در اول بهمن 1354 به افتخار باز نشستگی نایل آمد و در 15 بهمن همان سال دانشگاه تهران طی مراسمی عنوان استادی ممتاز دانشگاه تهران را به ایشان تفویض کرد.

دکتر گنجی در اول مهر ماه 1354 به موجب ابلاغ وزیر علوم و آموزش عالی مأموریت یافت که مقدمات تهیه وتشکیل دانشگاهی رادربیرجند فراهم سازد ودرتیرماه 1355 به سمت ریاست دانشگاه بیرجند برگزیده شد ودرمدت کوتاه با تلاش فراوان آن موسسه را بوجود آورد، بطوری که در مهر ماه 1356 آن موسسه با پذیرش 120 دانشجو کار رسمی خود را آغاز کرد.

دکتر گنجی در مدت غیر تمام وقت خود در دانشگاه تهران همواره در مشاغل غیر دانشگاهی نیز اشتغال داشته است. از جمله از مهر سال 1335 تا مهر ماه 1347 علاوه بر استادی دانشگاه ریاست ادارۀ کل هواشناسی ایران را نیز عهده دار بود و حاصل زحمات چند سال او ایجاد و توسعه دستگاه جوان و علمی هوا شناسی ایران است. او در حقیقت بنیان گذار هواشناسی ایران است که در مدت 12 سال تصدی او بر اساس و پایۀ علمی قابل تحسینی در حدود امکانات آن زمان ایجاد شد و توسعه یافت و امروز یکی از مهم ترین مراکز علمی کشور به شمار می آید که با دارا بودن بیش از 200 نفر دارندگان درجات دکتری و کارشناسی ارشد در حدود 10 موسسه علمی مربوط به شاخه های مهم هواشناسی در سطح ملی و بین المللی فعالیت می کند. ودر تمام وقت تصدی ریاست هواشناسی دکتر گنجی نمایندۀ ثابت دولت در سازمان هواشناسی جهانی بود و مدت پنج سال رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایی سازمان مزبور بود. وی از جمله دانشمندان معدود ایرانی است که سالها با هیأت تحریریه دائره المعارف بریتانیا و مؤسسات معتبر مشابه همکاری داشته است. استاد در رشته های مختلف جغرافیای انسانی صاحب نظر است اما شهرت بین المللی وی بیشتر در زمینه مطالعات و انتشار گزارش ها و مقالات هواشناسی است. به گونه ای که تمام کتابها و مقالات منتشره در پهنه جهانی که به نحوی به شرح آب و هوای ایران می پردازد.